आ व २०७०/०७१ को बजेट बक्तव्य मार्फत जारी शिक्षाको नीति तथा कार्यक्रमहरु मध्ये शिक्षामा सूचना र प्रविधिको प्रयोग सम्बन्धि कार्यक्रमले अहिले सर्वाधिक चर्चा पाएकोछ। हाम्रो शिक्षामा अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोग नौलो सन्दर्भ भएकोले र धेरै रकम (रु एक अरब) छुट्याएर देशभरका सबै ७१४३ सामुदायिक माध्यमिक विद्यालय समेट्न खोजेकोले पनि यसले बढी चर्चा पाएको हो।
हामी शिक्षा क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग वास्तवमा नगन्य नै गर्छौं। रेडियो टिभि भिडियो हाम्रा मनोरंजन र समाचार प्राप्त गर्ने साधन मात्र बने। सस्तो र स्थानीय सामाग्री प्रशारण गर्न सक्ने सामुदायिक एफएम रेडियोलाई शिक्षण प्रशिक्षणको प्रविधि बनाउने तर्फ ध्यान पुगेकोछैन । यो सूचना र संचार प्रविधिलाई कक्षा कोठामा भित्र्याउने मामिलामा ग्रामिण क्षेत्रका विपन्न विद्यालयहरुको मात्र नभै शहरका सम्पन्न संस्थागत विद्यालयहरुको पनि एउटै अवस्था छ।
शिक्षा क्षेत्रमा गरिने अध्ययन, अनुसंधानको निष्कर्षहरुको आधारमा निर्णय गर्ने भन्दा पनि अन्य विविध जोड र कोणको आधारमा निर्णय लिने हाम्रो पछौटे पध्दतिमा शिक्षामा सूचना र संचार प्रविधिको प्रयोगको बारेमा सार्थक वहस चल्नु वाञ्छनीय र सान्दर्भिक भएकोले यो लेखलाई त्यतै केन्द्रित गरिएकोछ।
पछिल्लो समयमा शिक्षामा प्रविधिको प्रयोग मध्ये सूचना र संचार प्रविधिलाई सबैभन्दा प्रभावकारी मानिन्छ। विकसित राष्ट्रहरुले सार्वजनिक शिक्षामा यो उच्च प्रविधिको प्रयोग गरेर करिब दुई दशक बिताई सकेकाछन्। ती राष्ट्रहरुले गरेको अनुभव र अनुसंधानहरुको आधारमा बनाएको ज्ञान र आफ्नो स्रोत साधनको आधारमा नै अन्य राष्ट्रहरुमा आ-आफ्ना भावि कार्यदिशा र कार्ययोजनाहरु निर्माण गरिनेहुन्। तिनको आधारमा शिक्षामा सूचना र प्रविधिको प्रयोगको बारेमा सामान्यतया पूर्वाधार विकास, जनशक्ति विकास, सफ्टवेयर विकास र विधि पध्दतिहरु निर्माण र कार्यान्वयन गरी चार कार्यक्षेत्रहरु रहनेछन्। ती क्षेत्रहरुमा हाम्रो अवस्थाको समीक्षा गर्दै केही कार्य दिशाहरु यहाँ प्रस्तावित गरिएकाछन्।
अन्तमा, हाम्रो सन्दर्भमा थप केहि महत्वपूर्ण सवालहरुमा प्राथमिकताकोसाथ ध्यानाकर्षण हुनु जरुरीछ। नेपालको विद्यालयहरुलाई विध्युतिकरण गर्ने मामिलालाई शिक्षा मन्त्रालय र विध्युत प्रधिकरणको साझा दायित्वभित्र राखेर द्रूतगतिमा अघि बढाउनुपर्छ। हाम्रो विद्युतको नियमितता र उतारचढावले हालसालै हामीलाई बढी महत्वाकांक्षी नबन्न सुझाउँछ। सोही बमोजिम कम्प्युटरको सुरक्षा, पाठ्यक्रम र योजनाहरु निर्माण गर्नुपर्नेछ। “नि:शुल्क” बनाइएका विद्यालयको विध्युत वायरिङ र महसूल अहिले पनि गार्हस्थ वितरणको भन्दा धेरै महंगो छ, खर्चको बन्दोबस्त गर्नुपर्नेछ। सोलार वा अन्य विद्युतबाट कम्युटर चलाउने रहर पूरा नहुनसक्छ। यसबारेमा अध्ययन र अनुभवहरुको विश्लेषण गरेर मात्र अघि बढ्नुपर्दछ। “विद्युत नभएको स्थानमा पनि कम्प्युटर” जस्तो नीरपेक्ष समानताको लोभबाट यी कार्यक्रमहरुलाई जोगाउनु अर्को महत्वपूर्ण सवाल हुनसक्छ। यस्तो लोभले परियोजनाहरु खर्चिलो र नटिक्ने हुन्छ। अहिले हाम्रो अवस्था भनेको विद्युत पुगेको स्थानको विद्यालयमा शक्तिशाली ईण्टरनेट पु-याउने, पुस्तकालयमा भए पनि शिक्षक आफैँले एउटा स्रोत कम्प्युटरबाट बिभिन्न किसिमका सूचनाहरु प्राप्त गर्ने, पेनड्राइभमा हालेर प्रोजेक्टर को सहायताले कक्षाकोठामा पाठयोजना बमोजिम प्रस्तुत गर्ने हो। अनि सकेको कम्प्युटर राखेर शिक्षक विद्यार्थीले कम्प्युटर सिक्ने प्रयोगशालाको व्यवस्था गर्ने हो। विद्यालयको प्रशासनिक, लेखा, परीक्षा लगायतको सामाग्रीहरु तयार गर्ने र इण्टरनेटको मद्दतले प्रशारण गर्नेहो।
त्यसैगरी पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा अहिले गृहकार्य कम्प्युटर/ईण्टरनेटबाट गर्न पाउने र नपाउने विध्यार्थीहरुको लागि दुबै बाटो खोलेर जानु उपयुक्त हुनसक्छ। शिक्षा क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोगको कुरा गर्दा अन्य उपलव्ध लोकपृय मिडियाहरुको प्रयोगको संभावनालाई पनि बिर्सनुहुन्न। तिनीहरुमा पत्र पत्रिका बाहेक टिभि, रेडियो, मोबाइल र सामुदायिक एफएम हुनसक्छन्। स्थानीय सामुदायिक रेडियोहरु सस्तो र स्थानीय सामाग्री पस्कने साधन हुनसक्छन्। अहिलेसम्म हाम्रा मिडियाहरुलाई शिक्षाको शीर्षकमा कक्षाकोठाभित्र पाठ्योजना र कक्षागत कृयाकलापसम्म पु-याउनसकिएकोछैन।
सारांसमा, नेपालको शिक्षामा सूचना र प्रविधिको प्रयोगको लागि सरकार अघि सर्नु अत्यन्त प्रगतिशिल कदम हो। गरिब जनताको गाँस काटेर जुटाएको राजश्व खर्चने यस्तो कार्यक्रमहरुलाई फराकिलो छलफल, विज्ञहरुको राय सल्लाहको आधारमा चूस्त दुरुस्त ढंगले कार्यान्वयन गर्नुपर्दछ। अन्यथा कार्यान्वयनमा हुने व्यथितिले उत्पादनमा –हास आउँछ। अनि त्यहि निष्कर्षलाई हेरेर हामी पछि हट्नेछौं । त्यतिबेला हामीलाई त्यतै छोडेर अरु धेरै अघि बढिसकेका हुन्छन्।
हामी शिक्षा क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग वास्तवमा नगन्य नै गर्छौं। रेडियो टिभि भिडियो हाम्रा मनोरंजन र समाचार प्राप्त गर्ने साधन मात्र बने। सस्तो र स्थानीय सामाग्री प्रशारण गर्न सक्ने सामुदायिक एफएम रेडियोलाई शिक्षण प्रशिक्षणको प्रविधि बनाउने तर्फ ध्यान पुगेकोछैन । यो सूचना र संचार प्रविधिलाई कक्षा कोठामा भित्र्याउने मामिलामा ग्रामिण क्षेत्रका विपन्न विद्यालयहरुको मात्र नभै शहरका सम्पन्न संस्थागत विद्यालयहरुको पनि एउटै अवस्था छ।
शिक्षा क्षेत्रमा गरिने अध्ययन, अनुसंधानको निष्कर्षहरुको आधारमा निर्णय गर्ने भन्दा पनि अन्य विविध जोड र कोणको आधारमा निर्णय लिने हाम्रो पछौटे पध्दतिमा शिक्षामा सूचना र संचार प्रविधिको प्रयोगको बारेमा सार्थक वहस चल्नु वाञ्छनीय र सान्दर्भिक भएकोले यो लेखलाई त्यतै केन्द्रित गरिएकोछ।
पछिल्लो समयमा शिक्षामा प्रविधिको प्रयोग मध्ये सूचना र संचार प्रविधिलाई सबैभन्दा प्रभावकारी मानिन्छ। विकसित राष्ट्रहरुले सार्वजनिक शिक्षामा यो उच्च प्रविधिको प्रयोग गरेर करिब दुई दशक बिताई सकेकाछन्। ती राष्ट्रहरुले गरेको अनुभव र अनुसंधानहरुको आधारमा बनाएको ज्ञान र आफ्नो स्रोत साधनको आधारमा नै अन्य राष्ट्रहरुमा आ-आफ्ना भावि कार्यदिशा र कार्ययोजनाहरु निर्माण गरिनेहुन्। तिनको आधारमा शिक्षामा सूचना र प्रविधिको प्रयोगको बारेमा सामान्यतया पूर्वाधार विकास, जनशक्ति विकास, सफ्टवेयर विकास र विधि पध्दतिहरु निर्माण र कार्यान्वयन गरी चार कार्यक्षेत्रहरु रहनेछन्। ती क्षेत्रहरुमा हाम्रो अवस्थाको समीक्षा गर्दै केही कार्य दिशाहरु यहाँ प्रस्तावित गरिएकाछन्।
- पूर्वाधार निर्माण
- जनशक्ति विकास
- सफ्टवेयर विकास
- विधि पध्दतिहरुको निर्माण र कार्यान्वन
अन्तमा, हाम्रो सन्दर्भमा थप केहि महत्वपूर्ण सवालहरुमा प्राथमिकताकोसाथ ध्यानाकर्षण हुनु जरुरीछ। नेपालको विद्यालयहरुलाई विध्युतिकरण गर्ने मामिलालाई शिक्षा मन्त्रालय र विध्युत प्रधिकरणको साझा दायित्वभित्र राखेर द्रूतगतिमा अघि बढाउनुपर्छ। हाम्रो विद्युतको नियमितता र उतारचढावले हालसालै हामीलाई बढी महत्वाकांक्षी नबन्न सुझाउँछ। सोही बमोजिम कम्प्युटरको सुरक्षा, पाठ्यक्रम र योजनाहरु निर्माण गर्नुपर्नेछ। “नि:शुल्क” बनाइएका विद्यालयको विध्युत वायरिङ र महसूल अहिले पनि गार्हस्थ वितरणको भन्दा धेरै महंगो छ, खर्चको बन्दोबस्त गर्नुपर्नेछ। सोलार वा अन्य विद्युतबाट कम्युटर चलाउने रहर पूरा नहुनसक्छ। यसबारेमा अध्ययन र अनुभवहरुको विश्लेषण गरेर मात्र अघि बढ्नुपर्दछ। “विद्युत नभएको स्थानमा पनि कम्प्युटर” जस्तो नीरपेक्ष समानताको लोभबाट यी कार्यक्रमहरुलाई जोगाउनु अर्को महत्वपूर्ण सवाल हुनसक्छ। यस्तो लोभले परियोजनाहरु खर्चिलो र नटिक्ने हुन्छ। अहिले हाम्रो अवस्था भनेको विद्युत पुगेको स्थानको विद्यालयमा शक्तिशाली ईण्टरनेट पु-याउने, पुस्तकालयमा भए पनि शिक्षक आफैँले एउटा स्रोत कम्प्युटरबाट बिभिन्न किसिमका सूचनाहरु प्राप्त गर्ने, पेनड्राइभमा हालेर प्रोजेक्टर को सहायताले कक्षाकोठामा पाठयोजना बमोजिम प्रस्तुत गर्ने हो। अनि सकेको कम्प्युटर राखेर शिक्षक विद्यार्थीले कम्प्युटर सिक्ने प्रयोगशालाको व्यवस्था गर्ने हो। विद्यालयको प्रशासनिक, लेखा, परीक्षा लगायतको सामाग्रीहरु तयार गर्ने र इण्टरनेटको मद्दतले प्रशारण गर्नेहो।
त्यसैगरी पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा अहिले गृहकार्य कम्प्युटर/ईण्टरनेटबाट गर्न पाउने र नपाउने विध्यार्थीहरुको लागि दुबै बाटो खोलेर जानु उपयुक्त हुनसक्छ। शिक्षा क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोगको कुरा गर्दा अन्य उपलव्ध लोकपृय मिडियाहरुको प्रयोगको संभावनालाई पनि बिर्सनुहुन्न। तिनीहरुमा पत्र पत्रिका बाहेक टिभि, रेडियो, मोबाइल र सामुदायिक एफएम हुनसक्छन्। स्थानीय सामुदायिक रेडियोहरु सस्तो र स्थानीय सामाग्री पस्कने साधन हुनसक्छन्। अहिलेसम्म हाम्रा मिडियाहरुलाई शिक्षाको शीर्षकमा कक्षाकोठाभित्र पाठ्योजना र कक्षागत कृयाकलापसम्म पु-याउनसकिएकोछैन।
सारांसमा, नेपालको शिक्षामा सूचना र प्रविधिको प्रयोगको लागि सरकार अघि सर्नु अत्यन्त प्रगतिशिल कदम हो। गरिब जनताको गाँस काटेर जुटाएको राजश्व खर्चने यस्तो कार्यक्रमहरुलाई फराकिलो छलफल, विज्ञहरुको राय सल्लाहको आधारमा चूस्त दुरुस्त ढंगले कार्यान्वयन गर्नुपर्दछ। अन्यथा कार्यान्वयनमा हुने व्यथितिले उत्पादनमा –हास आउँछ। अनि त्यहि निष्कर्षलाई हेरेर हामी पछि हट्नेछौं । त्यतिबेला हामीलाई त्यतै छोडेर अरु धेरै अघि बढिसकेका हुन्छन्।
No comments:
Post a Comment